Veranderkunde: kunst van meervoudige perspectieven
Dr. Renate Werkman studeerde Arbeid- en Organisatiepsychologie en Sociale Psychologie. Al vrij snel na het behalen van haar diploma doet ze promotieonderzoek naar het slagen en mislukken van veranderingsprocessen binnen organisaties en de rol van interactieprocessen daarin.
Een van de belangrijke bevindingen van haar onderzoek is dat managers en medewerkers sterk verschillende perspectieven hebben op veranderprocessen. Het hoger management en vooral verandermanagers hebben veel vaker een positief perspectief op de veranderaanpak en vinden dat veranderingen vooral interactief en bottom-up worden aangevlogen. Medewerkers daarentegen ervaren zo’n interactieve aanpak veel minder en zien vooral een ‘blauwe’, planmatige aanpak. Reorganisaties en veranderingen verlopen vooral moeizaam doordat er te veel aandacht is voor strategie, procedures en structuren en te weinig oog voor mensen en voor patronen in onderlinge interacties rondom verandering (Werkman, 2006).
Rol van psychologie in veranderingsprocessen
Bij veranderingsprocessen kijkt Renate dus vooral naar de patronen: ‘Hoe kan ik ze herkennen en doorbreken en welke belemmeringen kunnen daardoor ontstaan? Hierbij ervaar ik het als waardevol dat ik veranderingsprocessen vanuit meervoudige perspectieven kan bekijken.’ Renate werkte bij de leerstoelgroepen Politicologie, Communicatiewetenschappen en Organisatie- en Bestuurskunde. De inzichten die ze daar heeft opgedaan hebben, naast de inzichten uit de psychologie, erg geholpen bij het ontwikkelen van zo’n meervoudig perspectief. ‘Dat vroeg soms ook weleens om in verhouding plaatsen en nuanceren van bepaalde beelden die ik als psycholoog op de universiteit had meegekregen.’
‘Psychologische maar ook communicatiewetenschappelijke inzichten vind ik voornamelijk nuttig als ik de interactie tussen de mensen bestudeer en de betekenissen die ze daaraan toekennen’, legt Renate uit. ‘Interactie kan een grote invloed hebben op veranderingen of bereidheid tot verandering. Gedragingen en veronderstellingen van managers en medewerkers leiden vaak onbedoeld tot contraproductieve manieren van communiceren en tot interactiepatronen die verandering blokkeren. Organisatiepolitiek speelt daarbij vaak een rol, maar dat geldt ook voor organisatiestructuren, dominante culturen, sturing, beleid en besluitvormingsprocessen. Al die factoren beïnvloeden elkaar bovendien. Ik zou niet kunnen aangeven wanneer ik bijvoorbeeld puur psychologie of puur organisatiekunde gebruik. Dat is ook niet belangrijk. De meervoudigheid van perspectieven helpt om een meer integraal en samenhangende beeld te vormen over veranderingsprocessen.’
Weerstand
Bij de vraag hoe zij als veranderdeskundige omgaat met de weerstand tegen veranderingen in organisaties legt ze uit: ‘Ik geloof niet in de term weerstand. Weerstand is een eenzijdig perspectief, een label dat door een specifieke groep, vaak verandermanagers, wordt geplakt op het handelen van ‘de anderen’, en daarmee wordt vaak op medewerkers gedoeld. Door de term ‘weerstand’ te gebruiken, creëer je als verandermanager tegenstellingen en dat kan zelfs tot verergering leiden van de ‘weerstand’. Weerstand zie ik eerder als een symptoom van veel veranderingsprocessen. Het is geen op zichzelf staand gedrag of kenmerk van bepaalde groepen mensen, maar vaak onderdeel van een patroon van actie en reactie: bijvoorbeeld een reactie op sturend, dwingend of onduidelijk handelen van degenen die de verandering willen. Zulk handelen roept ‘terugduwen’ op bij degenen die ‘moeten veranderen’, of juist passiviteit al naar gelang eerdere ervaringen en eigen agenda’s. Dat terugduwen wordt vervolgens gelabeld als weerstand. Ik heb altijd veel bewondering voor veranderaars die in staat zijn om kritisch te kijken naar het eigen handelen en hoe zij wellicht zelf mede aanleiding hebben gegeven tot dergelijke reacties. Als ik mij als onderzoeker of adviseur zou moeten concentreren op het bestrijden van een symptoom als weerstand dan zou dat alleen tot meer duwen, tegenduwen en passiviteit leiden en niet tot werkelijke verandering. Zo ontstaan juist vicieuze cirkels die het veranderingsproces blokkeren. Ik kijk liever naar het patroon: wat heeft deze reactie veroorzaakt? Welk patroon is daaruit ontstaan? Waar liggen dan de mogelijkheden voor verandering?’
Veranderen is in Renate’s perspectief niet ‘een ding dat je kunt implementeren, maar een gezamenlijk proces. Je kunt nog zulke mooie plannen hebben, maar als je daarin niemand meekrijgt wordt het niks.’
Aard van het probleem bepaalt werkwijze
Renate publiceert regelmatig over haar ervaringen met veranderingsprocessen. In haar publicaties geeft zij concrete tips en adviezen over organisatieverandering en beschrijft de bevindingen uit haar onderzoeken.
De resultaten van haar onderzoeken vinden hun weerslag in haar werk. De inzichten uit bijvoorbeeld systeemtheorie, dialoog en co-creatie spelen daarin een grote rol. Maar ze beperkt zich niet tot één specifieke werkwijze: ‘Welke aanpak ik hanteer is afhankelijk van de aard van het probleem. Ik merk vaak dat de initiators van verandering niet altijd goed weten wat het probleem precies is. Ik probeer dat samen met de werknemers helder te krijgen en ben daardoor continu in gesprek met hen en de opdrachtgever(s). Veranderingsprocessen zijn zelden rechtlijnig en de situatie verandert doorgaand. Daarom vind ik een grote flexibiliteit in de aanpak belangrijk.’
Maatschappelijke vraagstukken
Het maakt Renate niet uit voor welke sector of welk soort bedrijf ze werkt. De aard van de problematiek vindt ze belangrijker: ‘Ik werk graag met complexe problemen die te maken hebben met verandering en gedrag. Verder merk ik dat ik het steeds belangrijker vind de verbinding te kunnen maken met een maatschappelijk vraagstuk. Dan heb ik het gevoel dat ik een waardevolle bijdrage aan de maatschappij kan leveren en dat vind ik belangrijk.’
Literatuur
Werkman, R.A. (2006). Werelden van verschil: hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren. Academisch Proefschrift, Universiteit van Amsterdam.
http://www.kantelwerkers.nl/nl/expertise/bibliotheek/publicaties/de-kloof-tussen-praten-over-doen-en-doen-verklaringen-en-handelingsmogelijkheden-vanuit-veranderkundig,-systeemtheoretisch-en-conversatietheoretisch-perspectief/
[http://hdl.handle.net/11245/1.307165]